Islandia

Islandię, mityczną Ultima Thule tj. wyspę leżącą na krańcu świata, zasiedlili imigranci z zachodniej Skandynawii, Szkocji oraz Irlandii w połowie IX w. Za pierwszego, legendarnego osadnika został uznany Ingólfur Arnarsson – norweski wiking, który przybył na Wyspę w 874 r. i osiadł w okolicy dzisiejszego Reykjaviku. Nie istnieją żadne dowody na potwierdzenie hipotezy, że Islandia była zamieszkała przez irlandzkich mnichów przed przybyciem pogańskich osadników ze Skandynawii.

Pod koniec okresu osadnictwa, w 930 r. na równinie Thingvellir zwołano pierwsze zgromadzenie wolnych mieszkańców Wyspy – Althing. Thing – to nazwa wczesnogermańskiego lokalnego zgromadzenia ludowego, możemy więc przypuszczać, że Althing (all-thing) był zgromadzeniem nadrzędnym. Obrady odbywały się raz do roku w lecie i były ważnym wydarzeniem społecznym, na które przybywały tłumy mieszkańców tworząc na czas sesji na równinie przejściowy obóz. Największe wpływy w Althingu miała grupa godich, a samo zgromadzenie miało kompetencje ustawodawcze oraz sądownicze.

W 1000 roku, pod groźbą uzależnienia się od króla norweskiego, decyzją pogańskiego Althingu na Islandii zostało przyjęte chrześcijaństwo. Pierwsze biskupstwo zostało założone w 1056 r. w Skálholt na południu kraju.

Islandia utraciła niepodległość w XIII w. Rozpoczęta w 1220 r. wojna domowa, która okazała się najkrwawszym okresem w historii Wyspy, kończy się w 1264 r. poddaniem kraju monarchii norweskiej. Althing w 1281 przyjął norweskie prawo (Jonsbok), a jego pozycja pod norweskim panowaniem została ograniczona na rzecz króla. W 1380 r., w efekcie Unii Kalmarskiej Islandia wraz z Norwegią przypadła Danii.

Duńskie panowanie miało ogromny wpływ na dalsze losy Wyspy. W 1550 r. mimo oporu katolików siłą wprowadzono luteranizm jako religię państwową, a król duński został głową kościoła. Walką przeciwko reformacji wsławił się ostatni katolicki biskup islandzki a jednocześnie propagator druku – Jon Arason, aresztowany i ścięty w Skálholt 7 listopada 1550 r. Luteranizm także dzisiaj jest religią państwową, co ma odzwierciedlenie w Art. 62 islandzkiej konstytucji.
Lata 1600-1800 były z wielu powodów najtragiczniejszym okresem w historii Islandii. Duńskie działania ograniczające kontakty handlowe Islandczyków z innymi krajami osiągneły apogeum w 1602 r., kiedy to Dania narzuciła Islandii monopol handlowy. Tylko licencjonowani duńscy kupcy mieli prawo przypływać na Islandię i prowadzić handel z miejscowymi. Monopol spowodował chaos i ruine gospodarczą Wyspy, ponieważ kupcy sprzedawali bardzo drogo swoje towary, natomiast islandzkie ryby i wełne skupowali za bezcen. Handel z innymi krajami był zabroniony i surowo karany.

Ustawodawcza i sądownicza władza Althingu zostały całkowicie ograniczone w 1662 r., gdy król Fryderyk III rozciągnął duńską monarchię absolutną na terytorium Islandii. Kraj został pozbawiony jakichkolwiek kompetencji politycznych.

Przypuszcza się, że pod koniec X w. na Islandii mogło mieszkać ok. 60-70 tys. ludzi. Podczas pierwszego spisu ludności w 1702 r. ustalono liczbę ludności na 50 tys., z czego 15 % Wyspa nie była w stanie wyżywić. Epidemia ospy zmniejszyła tą liczbe do 35 tys. w 1708 r. Duński monopol handlowy, ochłodzenie klimatu, ataki piratów rujnujące islandzkie wybrzeże, powtarzające się epidemie głodu oraz wybuchy wulkanów przyczyniły się do zmniejszenia ludności Islandii i zubożenia Islandczyków.

Bolesnym punktem zwrotnym był wybuch wulkanu Laki w 1783 r. Była to największa klęska żywiołowa jaka nawiedziła Islandię, a zarazem największa odnotowana w czasach historycznych erupcja wulkaniczna. Wielomiesięczna erupcja lawy spowodowała trzęsienia ziemii, które zniszczyły wiele budynków w południowej części kraju. Najgorsze były jednak trujące gazy i pyły, które pokryły kraj na wiele miesięcy, a słońce nie mogło przedostać się chmury popiołu. Zostało zniszczonych wiele terenów zielonych, wiele zwierząt poniosło śmierć. Zabrakło żywności, a kraj nawiedziła olbrzymia klęska głodu, która spowodowała spadek liczby ludności o 25 %. Z powodu tej dramatycznej sytuacji rozważano przesiedlenie ludności Islandii do Danii, jednak Islandczycy sprzeciwili się temu.

Dla ratowania Islandczyków Dania w 1787 r. złagodziła swój monopol handlowy. Od tego momentu wszyscy kupcy duńscy i norwescy mogli swobodnie prowadzić handel z Wyspą. W 1800 r. zamknięto niestety Althing, jego kompetencje przejął nowoutworzony Sąd Najwyższy z siedzibą w Reykjaviku.

W ciągu XIX w. Islandia stopniowo powiększała swoją autonomię. Althing zebrał się ponownie w 1843 r. jako zgromadzenie doradcze króla. W 1855 r. w pełni zliberalizowano handel morski. W następnych latach język islandzki zostaje uznany za język urzędowy, Islandia dostała własną walutę oraz mogła drukować własne znaczki. W tysiącletnią rocznicę osadnictwa na Islandii – 1874 r. Wyspie zostaje nadana Konstytucja, Althing miał od tej chwili wpływ na lokalny budżet i gospodarkę.

Bardzo szeroką autonomię Islandia uzyskuje w początkach XX w., od 1904 r. w Reykjaviku rezydował Minister ds. Islandii, który był członkiem rządu duńskiego, ale mógł być odwołany przez Althing. W 1918 r. Islandia odzyskała niepodległość jako królestwo, pozostała jednak w unii personalnej z Danią. Dania zobowiązała się do obrony islandzkiego wybrzeża oraz do prowadzenia spraw zagranicznych Wyspy. Dania w imieniu Islandii podpisała m.in. z Polską układ handlowy i nawigacyjny w 1924 r.

Niemiecka agresja na Danię w dn. 9 maja 1940 r., spowodowała utratę łączności pomiędzy Islandią i Danią. Althing zadecydował oddać prerogatywy duńskiego króla dotyczące prowadzenia spraw zagranicznych na ręce Sveinna Björnssona, późniejszego pierwszego prezydenta Republiki Islandii. Groźba zajęcia strategicznie ważnej Islandii przez Niemcy skłoniła Brytyjczyków do zajęcia Wyspy 10 maja 1940 r. Siły brytyjskie zostały rok później zastąpione przez wojska amerykańskie. Islandia odgrywa podczas II wojny światowej strategiczną rolę na Atlantyku dzięki naprędce zbudowanej bazie lotniczej (otwartej w 1943 r.) oraz rozbudowanemu portowi w Keflaviku.
Po referendum (maj 1944) w którym Islandczycy opowiedzieli się za pełną niepodległością, Islandia została w dn. 17 czerwca 1944 r. ogłoszona republiką. W 1949 r. stała się członkiem-założycielem NATO, a w 1951 r. podpisano traktat obronny z USA na mocy którego amerykańskie wojska stacjonowały w Keflaviku.

W latach 70. XX w. wybuchł konflikt pomiędzy Islandią a Wielką Brytanią dotyczący islandzkiej strefy ekonomicznej (połowowej) nazwany wojnami dorszowymi (cod wars). Islandia aby chronić swoją strefe przybrzeżną od rabunkowego połowu ryb, które stanowiły podstawę jej gospodarki, powiększała ją stopniowo do 12 mil m. (1958), 25 mil m. (1972) i 200 mil m. (1975). Spowodowało to protest Wielkiej Brytanii oraz innych państw zainteresowanych połowami w islandzkiej strefie przybrzeżnej. Islandia nie mając w zasadzie sił zbrojnych ograniczała się do patrolowania swojej strefy przez nieuzbrojone statki straży przybrzeżnej oraz przecinania sieci, co przynosiło wielkie straty obcym kutrom. Kutry brytyjskie łowiły natomiast w ochronie okrętów Royal Navy, które jednak nie mogąc zaatakować statków straży islandzkiej ograniczały się do ich taranowania.

Kryzysowymi momentami okazały się incydenty pomiędzy Royal Navy a islandzkimi statkami patrolowymi oraz odwołanie ambasadora islandzkiego i zerwanie stosunków dyplomatycznych z Wielką Brytanią. Islandia zagroziła również, że może zamknąć bazę NATO w Keflaviku, co w okresie zimnej wojny byłoby bardzo dużą stratą. Naciski na Wielką Brytanię oraz przyjęte zwyczaje międzynarodowe (coraz więcej państw poszerzało swoją strefe do 200 mil m.) skłoniło rząd brytyjski do ustępstw i wycofania kutrów. Było to wielkie zwycięstwo małego narodu w tej dziwnej wojnie…

Karol Kwiatkowski
na podstawie Wikipedia.org
oraz książki “Depesze z Reykjaviku” Ryszarda Fitza.